SARAYDA BAYRAM

Elif Günal

On bir ayın sultanı mübarek Ramazan-ı şerife veda zamanı. Öyle bir veda ki insanlığın kurtuluş müjdesi olarak, bin aydan daha hayırlı olan Kadir Gecesiyle uğurluyoruz. Onun getirdiği feyiz ve bereketlere nail olmanın ve Rabbinin rızasına kavuşmuş olmanın ümididir bayram. Bundan mütevellid Osmanlılarda Ramazan bayramı saraydan köylere kadar birlik ve beraberlik içinde dualar edilerek coşku ve muhabbetle kutlanmıştır. 

Osmanlı Devleti’nde her kurumun işi tertip ve intizamla yapıldığı gibi Bayram merasimleri de devletin şanına yakışır şekilde kutlanmasına önem ve özen gösterilmiştir. Hatta bunun hakkında Fatih Sultan Mehmed Han döneminde ilk Kanunname hazırlanarak törenin nasıl yapılacağı ve kimlerden oluşacağı hususunda kararlar alınmıştır.

Bayram törenleri hazırlıklarından Teşrifat Kalemi sorumluydu. Bayram alayının nasıl yapılacağı ve bayramlaşma merasimine kimlerin katılacağını hazırlar ve davet tezkireleri dağıtımı burada yapılırdı.

Ramazan ayının son günü olan Arife Divanı ile bayram töreni başlardı. Devlet erkânı saraya sabaha karşı gelir, Babü’s Selam olan ikinci kapı önünde çavuşbaşı ile kapıcılar kethüdası tarafından  karşılanırdı. İkindi namazından sonra padişah Arz Odası önüne kurulan sedefkâri tahtına otururdu. Kur’an-ı Kerim’den sureler okunur, padişah kutlamaları kabul ederdi. Arife Divanı’ndan sonra Hasbahçe’de at üzerinde gezdikten sonra bahçedeki köşkte dinlenirdi.

Bayram sabahı namazı Hırka-i Saadet Dairesi’nde ya da Ağalar Camiinde eda edildikten sonra padişah Hırka-i Saadet Dairesi önüne kurulan tahtına otururdu. Burada Kur’an-ı Kerim’den kısa sureler okunur, görevlilere armağanlar verilirdi. Mehterle birlikte topluluk aynı anda “Ömrün uzun olsun”, “Iydin said olsun” diye dualar ederek alkış tutarlardı. Ayasofya Camii’nde sabah namazını kılan kişiler padişahla bayramlaşmak için Divan-ı Hümayun’a gelirdi. 

Osmanlı Devleti’nin ilk yazılı kanunnamesi olan Fatih Kanunnamesi’ne göre padişahın elini veya eteğini öpme hakkına sahip olan kişiler rütbelerine göre belirlenmişti. Bu da gösteriyor ki el öpme hakkı herkese verilmiyordu. Padişahın özel hocası ve şeyhülislamlar bayramlaşma sırasında öncelikliydiler. Bu sıralama Fatih Sultan Mehmed’in ilme olan saygısını göstermektedir. 17. Yüzyılda Hezarfen Hüseyin Efendi tarafından kaleme alınan Telhisü’l-Beyan Fi-Kavân in-i Â-li Osman adlı kanun külliyatında el öpme hakkının Enderun ağalarından ayrı olarak sadece şeyhülislama verildiği belirtilir

İlk Osmanlı Kanunname’sinde tören sırasının nasıl olacağı belirlenmişti. Bu sıraya göre padişahın oturduğu tahtın arkasında sağda harem ağası, solda silahtar yer alıyordu. 

Sarayda bayramlaşma tamamlandıktan sonra padişah Hasoda’da kıyafetini değiştirerek bayram namazına hazırlanırdı. Padişah Harem’den dışarı çıkarak Babüsselam Kapısı önünde onu bekleyen devlet erkânıyla birlikte camiye doğru giderdi. Tören alayının sıralaması rütbelere göre değişmekteydi. Bayram namazı genellikle selâtin camii olan Ayasofya veya Sultanahmet Camii’nde kılınmaktaydı. 

Tören alayının sıralaması rütbelere göre değişmekteydi. Tören bölüklerini oluşturan solakların ve peyklerin göz kamaştırıcı kıyafetleri İstanbul halkını büyülerdi. Bayram namazı için yapılan bu gidiş ve dönüşlere bayram alayı denilirdi. Bayramın ikinci günü padişah Topkapı Sarayı’nda bulunan Gülhane Köşkünde iken diğer görevlilerle bayramlaşırdı. Bayramın üçüncü günü ise Padişah Eski Saray’da bulunur ve düzenlenen oyunları seyrederdi.

Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasıyla birlikte bayram kutlamalarında da değişiklik olmuştur. Klasik dönemde bayramlaşma sabah namazı ile başlarken 1838 yılından itibaren bayram namazından sonra yapılmaya başlanmıştır Diğer değişiklik ise mehter yerine Batı musikisi çalmaya başlamıştır. En önemli değişiklik ise şeyhülislamın el öpme geleneği kaldırılmış yerine padişaha doğru eğilerek selamlaması uygun görülmüştür. Etek öpmek yerine de saçak öpme usulü getirilmiştir. Osmanlı Sarayı’nda bayram merasimi 1868 yılından itibaren Dolmabahçe Sarayı’nın muayede salonunda gerçekleşmiştir.